نوروز جشنی است که در حوزه فرهنگی بزرگی برگزار می‌گردد. گرچه ما مهد پیدایش و پرورش این سنّت و آیین را جغرافیای ایران فعلی می‌دانیم، امّا در سرزمین‌های همجوار نیز، این مراسم به شیوه‌های خاصّ خود و با شکلی متفاوت برگزار می‌شود‌.

 

مردم ازبکستان پس از رهایی از سلطه­ اتّحاد جماهیر شوروی و به برکت استقلال، هر سال نوروز را به عنوان یکی از عمده­ترین جشن­های ازبکستان گرامی می­دارند.در ازبکستان نوروز همه ساله روز ۲۱ مارس (اوّل فروردین) جشن گرفته می­شود و این روز از زمان کسب استقلال کشور تاکنون، تعطیل رسمی اعلام شده است. هرچند تأکید می‌شود که نوروز، سال نو باستانی است، ولی مراسم مربوط به تحویل سال برگزار نمی‌شود و اکثر مردم راجع به موضوع تحویل سال خورشیدی اطّلاع اندکی دارند؛ زیرا تقویم این کشور میلادی است و تحویل سال نو را ساعت دوازده شب سی و یک دسامبر می­دانند و تا روز دهم ژانویه، با شکوهی گسترده جشن می‌گیرند، امّا میان مردم آمادگی برای جشن نوروز عملاً از اوایل اسفند با سبزاندن سبزه و تهیّه­ سمنو و صرف و فروش آن شروع می‌شود. به سمنو در ازبکستان، «سوملک» و گاهی «سومنک» می‌گویند و هرچند در ازبکستان چیدن سفره هفت سین رایج نیست، در خوان نوروزی حتماً سمنو می‌گذارند. مراسم پریدن از روی آتش هم فقط در برخی از روستاهای دوردست به شکلی کمرنگ برگزار می­شود و کلّاً از چهارشنبه سوری و سیزده به در هیچ نشانی نمانده است. از میان آیین­های نوروزی در ازبکستان می­توان به موارد مهم و پر رنگ زیر اشاره نمود:

هیچ محلّه‌ای را نمی‌توان پیدا کرد که بانوان در دیگ‌های بزرگ سمنو آماده نکنند. مراسم سمنوپزی تا حدّی در فرهنگ کشور ازبکستان رایج است که حتّی دانشجویان و دانش آموزان در صحن دانشگاه و دبیرستان و خوابگاه‌های دانشجویی گرد هم می­آیند و همراه استادانشان سمنو درست می‌کنند. همچنین شامگاهان گرد هم می‌آیند و سر دیگ سمنو شب زنده داری می‌کنند و سرود می‌خوانند. در مناطق تاجیک نشین معمولاً شب‌ها هنگام درست کردن سمنو در سر آتشدان ترانه‌ای قدیمی می‌خوانند که مطلعش چنین است:

سمنک در جوش، ما کفچه زنیم

دیگران در خواب، ما دفچه زنیم

یکی دیگر از برنامه‌های همیشگی جشن نوروز در ازبکستان به هنر و فرهنگ اقوام مختلف این کشور ارتباط پیدا می‌کند. در ازبکستان بیش از ۱۳۰ قوم به سر می‌برند که هر کدام مراکز فرهنگی خود را دارند. در نوروز اعضا و فعّالان این مراکز فرهنگی با به تن کردن لباس‌های سنّتی خود در نوروزگاه‌ها حاضر می‌شوند و نوروز را جشن می‌گیرند. در تاشکند،‌ پایتخت ازبکستان، جشن نوروزی مراکز فرهنگی اقوام مختلف معمولاً در باغ به صورت گسترده برگزار می‌شود. اقوام مختلف تاشکند هنر موسیقی، صنایع دستی و لباس‌های سنّتی خویش را در معرض تماشا قرار می­دهند. همچنین معمولاً غذا، شیرینی‌ها و دستپخت‌های سنّتی خود را روی میزهای بزرگ می‌چینند و هر کس می‌تواند از آن‌ها بچشد یا بخورد. ضمناً اقوامی که در گذشته بادیه نشین یا چادرنشین بودند، خیمه‌هایی برپا می‌کنند که هر کس می‌تواند برود داخل و بنشیند و طرّاحی آن‌ها را تماشا کند.

***

 

هر چند در زمان اتّحاد جماهیر شوروی، برگزاری جشن­ها و آیین­های نوروزی ممنوع بود، امروزه نوروز در کشور آذربایجان بسیار مفصّل و با شکوه برگزار می­شود و شباهت و نزدیکی سنّت‌ها و آیین‌های نوروزی این کشور به نوروز ایران، بیش از دیگر کشورهای همسایه است. برخی از آیین­های نوروزی جمهوری آذربایجان از این قرارند:

در هفته پیش از نوروز جنب و جوش زیادی در شهر باکو به چشم می­خورد . نرده­ها و تیرهای چراغ برق را رنگ می­کنند؛ میدان­های شهر گلکاری می­شوند؛ همه جا رنگ نو به خود می­گیرد و بسیاری از مغازه­­ها در ویترین­های خود یک سینی سبزه می­گذارند.

 از دیگر آیین­های نوروزی در جمهوری آذربایجان، خانه تکانی است که در روزهای قبل از عید با کمک همه­ اعضای خانواده انجام می­شود. هر خانه باید در نوروز برای مهمانان سرزده آماده باشد. در گذشته مردم از سبزه خود سمنو درست می­کردند . سمنو را نیز «اصفهان حلواسی یا حلوای اصفهانی» می­نامند.

بر خلاف ایران، مردم جمهوری آذربایجان چهار چهارشنبه­ آخر سال را به نام خاصّی می­خوانند و در هر کدام از آن­ها مراسم مخصوصش را انجام می­دهند. چهارشنبه­ آخر (چهارشنبه سوری) نیز با نامی متفاوت در آذربایجان برگزار می­شود و به آن «چهارشنبه آق شامی» می­گویند. در این شب میان کوچه­های شهرهای مختلف بوته­های بزرگ آتش افروخته می­شود و جوانان از روی آن می­پرند. این مراسم با آنکه در دوره­هایی از حکومت شوروی ممنوع بوده، ولی تا امروز به خوبی حفظ شده است.

آیین دیگر در شب چهارشنبه، «پاپاق آتماق» یاکلاه گردانی است. در این مراسم اکثراً پسرها شرکت دارند. آن­ها در خانه همسایه را می­زنند و صاحب خانه در کلاه آن­ها چیزهای خوردنی مانند شکر بوره، باقلوا، فندق، سیب و شکلات می­گذارد . بعضی دختران نیز در این شب فال گوش می­ایستند که در زبان آذری به این کار «کولاخ فالی» می­گویند­.

در شب پیش از نوروز نیز همه­ افراد خانواده در خانه­ یکی از بزرگترها جمع می­شوند و شام را با هم می­خورند. مهمترین و اصلی­ترین خوراک نوروزی در آذربایجان، ماهی است که باید حتماً روی سفره باشد. روی سر ماهی حلقه­ای قرار می­دهند که آن را باید بزرگترین دختر دم بخت خانواده در انگشت خود کند. براساس باورهای مردم این کار دختر را خوشبخت می­کند .

 

جشن نوروز در افغانستان با سنّت­ها و آیین­های خاصّی اجرا می­شود که طی سالیان دراز سینه به سینه و نسل به نسل در میان افغان­ها منتقل شده و باقی مانده است. نوروز در تاریخ و فرهنگ افغانستان مظهر بزرگداشت زندگی، طبیعت و ارزش­های انسانی است که ریشه­های عمیقی در شعر و ادب، هنر و رسوم خانوادگی و اجتماعی این کشور دارد. 

برافراشتن پرچم حضرت علی­(ع) در مزار شریف

از آیین­های خاصّ افغان­ها در اوّلین روز عید نوروز، برافراشتن پرچم امام علی(ع) است. مراسم با سخنرانی‌ شخصیّت تراز اوّل کشور که از پایتخت می­آید، آغاز می­گردد و با شلیک بیست و یک گلوله توپ از «چهار باغ» آرامگاه منسوب به حضرت علی[1] (ع) و برافراشتن درفش حضرت علی (ع) در میان احساسات شرکت کنندگان ادامه می­یابد و بدین ترتیب جشن نوروز رسماً شروع می­شود.

مردم در شهرهای مختلف افغانستان چند روز قبل از فرارسیدن نوروز، هفت نوع میوه­ خشک را برای تهیّه­ «هفت میوه» می­خرند. هفت میوه در حقیقت عصاره هفت نوع میوه خشک است که سه روز قبل از نوروز با هم در آب گذاشته می­شود. این میوه­ها شامل بادام، پسته، زردالو، چهارمغز، کشمش، شکرپاره ( قیسی) و سنجد است که با هم مخلوط می­شوند.

 

چرخ فلک سواری از دیگر سنّت­های نوروزی در افغانستان است که مخاطبان بسیاری به ویژه نزد کودکان و نوجوانان دارد. تفریح و شادمانی کردن به ویژه در ایّام نوروز بسیار اهمّیّت دارد و سعی می­کنند از هر ابزاری در این زمینه بهره بگیرند.

جوانان در روزهای تعطیل نوروز به کاغذ پران بازی می­پردازند و این سنّت در افغانستان با استقبال گسترده­ همه­ اقشار جامعه همراه است؛ به طوری که حتّی کهنسالان نیز به تماشای این بازی می­آیند. کاغذ پران بازی بیشتر در روزهایی که باد می­وزد، انجام می‌شود و وزش باد در روزهای اوّل بهار از جمله روز نوروز فرصت مناسبی برای اجرای این بازی سنّتی است.