پیش درآمد: همین که به صحن انقلاب یا صحن آزادی وارد شوید، با اینکه هنوز حتّی به ضریح مطهّر هم نرسیده­اید، امّا انگار در موزه هستید؛ کاشی­ها و تزیینات حرم، خود بخشی از تاریخ این مکان هستند و همه حاصل ارادت شاهان یا خیّرین بنام و گمنام. امّا از این میان هستند اشیایی که روزگاری ارادتمندان حضرت رضا(ع) وقف زائران بارگاه کرده­­اند و حالا دیگر به کار نمی­آیند، جایگزین شده­اند و یا از ضرورت افتاده­اند و آن­ها را باید در مکانی جدید جست. موزه­های حرم رضوی اکنون خانۀ این عرض ارادت­ها هستند. تاریخچة حرم رضوی در شمارة پیشین ارائه شد؛ بنایی که جلوه­گر حدّاقل شش قرن معماری اسلامی است، امّا اشیای داخل موزه به هزاره­های پیشین بازمی­گردد؛ سفال­ها و سکّه­هایی از ایران باستان در کنار اسطرلاب­ها، فرش­ها و تابلوهای نفیس نقّاشی، عکس­های قدیمی، اسلحه­ها، غرایب خشکی و دریا و البتّه ضریح­های پیشین مرقد حضرت رضا(ع)، همگی در چهار ساختمان موزة آستان قدس رضوی به نمایش گذاشته شده­اند.

مقدّمه: سیاهه­های موجود در بخش نسخ خطّی آستان قدس نشانگر دقّت نظر در نگهداری اموال وقف یا ساخته شده برای حرم حضرت رضا(ع) هستند. این اشیا تا سال 1315 از دید عموم دور نگه داشته شده بودند و در سال 1315، چند حجره از طبقة بالای صحن نو و کهنه که به هم متّصل بودند، به محلّ نمایش آن­ها بدل شدند.

از سال 1316 تا 1324 ساختمانی برای موزه در کنار مقبرة شیخ بهایی در سه طبقه ساخته شد و بعضی از اشیای موجود در خزانه در آن جای گرفت. تا اینکه در سال1351 بنای جدیدی برای موزه زیر نظر مهندس بوربور ساخته شد. بنای جدید در دو طبقه و به مساحت حدود 1300 متر مربّع در سال 1355 افتتاح و توسّط یک شرکت فرانسوی با اشیای متنوّع تجهیز شد.

آستان قدس رضوی پس از انقلاب اسلامی با رویکرد توسعة امور فرهنگی ۱۴ گنجینة تخصّصی به مجموعه افزود که عبارتند از: گنجینۀ حرم رضوی، گنجینۀ تمبر و اسکناس، گنجینۀ نجوم و ساعت، گنجینۀ سلاح­های سرد و گرم، گنجینۀ ظروف، گنجینۀ هنرهای تجسّمی، گنجینۀ صدف و حلزون­های دریایی، گنجینۀ سکّه،  گنجینۀ مدال،گنجینۀ فرش، گنجینۀ قرآن و نفایس، آثار اهدایی آیت ا... خامنه‌ای، آثار اهدایی استاد فرشچیان و تالار مرقّعات و ابزارکتابت.

این گنجینه­ها در چهار ساختمان جداگانه قرار دارند؛ 10 گنجینة اوّل در ساختمان موزه مرکزی و گنجینه­های بعدی به ترتیب در موزة فرش و موزة قرآن و نفایس جای گرفته­اند. حمّام مهدی قلی بیگ نیز به عنوان موزة مردم­شناسی چهارمین ساختمان موزه­های آستان قدس است. با این مقدّمه به سراغ اشیای قدیمی حرم در موزۀ مرکزی می­رویم. این ساختمان در کنار دو موزۀ فرش و قرآن و نفایس در صحن کوثر  و در ضلع شمال غربی صحن جامع رضوی قرار دارند.

                                                         ***

به ساختمانش که بنگری، قدیمی نیست، امّا مجهّز شده تا تاریخ را به روایت تصویر بازگو کند. وقتی در سال 1378 گنجینه­های آستان قدس تفکیک وتخصّصی شدند، طبقة همکف موزة مرکزی به گنجینة تاریخ مشهد اختصاص داده شد، امّا در سال 92 که دویست متر مربّع بر فضای موزه افزوده شد، عکس­های قدیمی حرم جایگزین آن شد و این بخش موزة مرکزی به تاریخ حرم رضوی اختصاص یافت. قدیمی­ترین آثار تاریخی حرم که اکثراً دارای وقف­نامه هم هستند و روزگاری در بارگاه حضرت مورد استفاده بوده­اند، در این بخش قرار دارد.

اشیا به سه دسته تقسیم شده­اند:

1.     اشیای مربوط به معماری اماکن متبرّکة رضوی که در قسمت­های مختلف حرم مطهّر نصب بوده­اند.

2.     اشیایی که در حرم مطهّر جنبة کاربردی داشته و برای امری خاص مورد استفاده قرار می­گرفته­اند.

3.     عکس­های تاریخی و قدیمی حرم مطهّر رضوی

از اشیای دسته اوّل می­توان به این موارد اشاره کرد:

سنگ مقام مبارک امام رضا (ع): از جنس سنگ مرمر صابونی و ابعاد 40×30 سانتی­متر است و در سال 501 شمسی به سفارش احمد بن علی علوی حسینی و با نهایت ظرافت حکّاکی شده است. متنی محرابی شکل در وسط قرار دارد و دور سنگ به صورت کتیبه به خطّ کوفی برجسته حاشیه­نگاری شده است. لچکی­های محراب هم مزیّن به شاخ و برگ­های اسلیمی است.

ضریح فولادی جوهری: ضریحی با ابعاد 200×292×438 متر دومین ضریح نصب شده بر روی مرقد حضرت رضا(ع) و مربوط به زمان شاه عبّاس صفوی است که در دورة فتحعلی شاه قاجار درِ جواهر نشانی بر ورودی پایین پای آن حضرت نصب شد. این ضریح در تاریخ 1338 با یک ضریح طلا و نقره کاری شده (چهارم) موسوم به شیر و شکر تعویض شد. امّا ضریح سوم (به نام نگین نشان) کجاست؟ این ضریح تا سال 1379 شمسی میان ضریح دوم و ضریح چهارم نصب بود و با تعویض ضریح در سال 79 به سرداب منتقل شد..

سنگاب خوارزمشاهی: طی سال­های601-597 قمری توسّط محمّد بن احمد سنگتراش و خانواده­اش به سفارش محمّد بن حیدر موسوی ساخته شد و در میان صحن عتیق جای داشت. ارتفاع سنگاب 110 سانتی­ متر، قطر دهانه­اش 137 سانتی­متر است و از یک سنگ سیاه یکپارچه تراشیده شده است،  نیمة فوقانی آن مزیّن به سه ردیف کتیبه به خطّ ثلث تزیینی و نسخ است و البتّه نقوش زیبای هندسی و گل­های اسلیمی.

محراب­ها: از این سازه­ها که آشکارترین عنصر معماری اسلامی به منظور تعیین جهت قبله هستند، سه نمونه در موزه موجود است؛ محراب پیش روی مبارک، محراب پایین پای حضرت و محراب بالای سر مبارک. ابعاد محراب پیش روی 220×273 سانتی­متر است و در سال612  قمری ساخته شده است و طرح‌هایش نیمه برجسته و کاشی­های آن زرّین فام هستند. محراب پایین پا در ابعاد 180×228 است و در همان دوره ساخته شده و در ضلع جنوب شرقی روضة منوّره قرار داشته است. محراب بالاسر هم در ابعاد 124×204 سانتی­متر  است و در سال 640 قمری ساخته شده است.

درِ دارالسّیاده (معروف به درِ قاضی الحاجات): این در چوبی منبّت کاری شده مربوط به دورة ایلخانان (قرن 8 هجری) و قدیمی­ترین درِ حرم است که سال­ها در دارالسّیاده نصب بود. هر لنگة این در به ارتفاع 294، عرض 99 و به ضخامت 30 سانتی­متر است و تزیینات زیبا و خیره کننده­ای دارد از جمله طرح گل نیلوفر آبی.

درِ مقبرة خالصی: مربوط به قرن نهم هجری است و هرچند سازندة آن مشخّص نیست، امّا به سفارش یکی از نقیب‌های مشهد مقدّس ساخته شده است.

پنجره فولاد زرکوب: شاهرخ تیموری در سال 817 قمری آن را وقف آستان حضرت رضا(ع) کرده و نام سازندگانش در کتیبة پایین پنجره آمده است و البتّه گزارشی از مرمّت آن در اواخر قرن دهم هجری.

از ابزارآلات می­توان به وسایل روشنایی چون پایه­های شمعدان برنجی مربوط به قرن 10 قمری که در لاهور ساخته شده و شاه طهماسب آن را به حرم هدیه کرده است، قندیل طلای قلم­زنی شدة متعلّق به قرن 13هجری، شش زیارت­نامة فولادی زرکوب ساخته شده در قرن 12 هجری،گلابدان­ها، آفتابه­ها و لگن­های برنجی و مفرغی و حتی میناکاری شده، لوح­های طلایی، کتیبة طلای مشبّک مربوط به قرن10هجری و آیت الکرسی کتابت شده به خطّ علیرضا عبّاسی در اوایل قرن 11، کلیدها و قفل­های قدیمی اشاره کرد.

بخش دیدنی دیگر، عکس­های تاریخی هستند. قدیمی ترین عکس مربوط به 1270شمسی در دورة قاجار است که توسّط عبدا... قاجار ثبت شده است. تصویر بعضی از وقف­نامه­های موجود بر اشیا یا بناها نیز در این بخش دیده می­شود.