در سال 92 که در معیّت استاد و برادرم جناب دکتر سجّاد مؤذّن از سوی دانشگاه آزاد اسلامی نطنز برای تدریس در گروه معماری دعوت شدم، شوق تماشا و کاوش در این بنای شگفت انگیز ایرانی بود که باعث شد تا جلسات درس را از دانشگاه به آن­جا منتقل کنیم. نتیجة این امر مشاهداتی بود که برای اوّلین بار صورت گرفت و رمزگشایی از پیچیدگی­هایی که پیش از این در جای دیگری نقل نشده است. لذا در ابتدای سخن به توصیف بنا می­پردازم و سپس آن یافته­ها را با مخاطب برای اوّلین بار به اشتراک می­گذارم.

این مجموعه به طور کلّی شامل شبستان هشت ضلعی گنبد‌­دار جنوبی و شبستان‌های شمالی و شرقی و غربی و دهلیزهای پیوند دهندة آن‌ها،‌ آرامگاه شیخ نورالدّین عبدالصّمد، سر در خانقاه و منارة مرتفعی است. به استثنای شبستان گنبددار که از بناهای دورة دیلمی در قرن چهارم است، بقیّه مربوط به دورة ایلخانان مغول است که در فاصلة سال­های 704 تا 725 هجری قمری بنا گردیده است.

پیرامون موقعیّت مسجد باید گفت که از سمت شمال و مشرق و جنوب محدود است به کوچة باریکی که چون به ورودی بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه می‌رسد، وسعت یافته و مبدّل به میدان کوچکی می‌شود. مسجد 3 ورودی دارد که 1 ورودی جنوبی و 2 ورودی شمالی هستند که ورودی‌های سمت شمال هم‌سطح حیاط هستند، ولی ورودی جنوبی دهلیزی است که با 12 پلّة بلند به کف راهروی مسجد می‌رسد. وقتی داخل راهرو باشید، سازة قرار گرفته در پشتِ اوّلین درِ چوبی سمت راست، بنای اصلی و قدیمی‌تر مسجد جامع نطنز است که متعلّق به دورة دیلمی و قدمتی بیش از 1040 سال دارد.کف این قسمت از مسجد دارای کف­پوش چوب است که در دورة ایلخانی به این بنا اضافه شده است و ماهیّت آن، جلوگیری از ورود رطوبت و نم به قسمت‌های نشیمن مسجد است. محراب این قسمت از مسجد دارای کاشی‌های زرّین فام زیبایی بوده که متأسّفانه در زمان قاجاریّه سرقت شده و در حال حاضر در موزة لوور کشور فرانسه نگه‌داری می‌شود. یک منبر سنگی و یک منبر چوبی در این بخش قرار دارد که منبر سنگی که بعدها روکش گچی روی آن کشیده شده است، متعلّق به زمان صفویّه و منبر چوبی متعلّق به زمان قاجاریّه است. درکتیبة داخل گنبد یکی از آیات قرآن به خطّ ثلث نوشته شده است و در زمان صفویّه، کتیبة گچی روی کتیبة اصلی را گرفته است. داخل گنبد هم نقّاشی‌هایی با طرح گل و بوتة بسیار زیبا در زمان صفویّه است که به مرور زمان پاک شده و نمونة این گل‌ها در عالی قاپو اصفهان هم موجود است. در قسمت شمال بخش 1040 سالة بنا، بخش 720 ساله و زمان ایلخانی قرار دارد که دارای 4 ایوان است که به سبک مساجد 4 ایوانی در کشور اجرا شده است.

در قسمت فوقانی یکی از ورودی‌های ایوان شمالی که این ایوان را به ساختمان­های مجاور آن متّصل می­کند، به خطّ نستعلیق سفید بر زمینة قهوه‌ای گچ بری نوشته شده است‌:

صفّة روح فزایی که هر آن‌کس دیدش

دل زکیفیّت آن صافی و نورانی شد

کرده گچ کاری این ابن غضنفر مهدی

آن که توفیق حقش یاور و ارزانی شد

همّتش کرد سفید از ره اخلاص چنان

که نجاتش دو جهان رحمت سبحانی شد

تا ز ابر کف دستش گهر فیض چکید

قدر و قیمت ز دُر و گوهر عمانی شد

فکرت و ذهن امامی پی سال و تاریخ

چون گدایان به در موسی عمرانی شد

پنج پنجه بفکند از ید بیضا و بگفت

رو سفیدی وی از مهدی کاشانی شد

یکی دیگر از زیباترین آثار این مجموعة تاریخی زیبا، منارة بلند و استوار این مسجد است که بعد از گذشت 720 سال از ساخت آن، همچنان محکم ایستاده و خود‌نمایی می‌کند. منارة مسجد به واسطة سبک جالب و تزیینات کاشی‌کاری به ویژه کتیبة پهن و فیروزه‌ای ساقة‌ آن بسی ارزشمند و قابل توجّه است. این مناره به ارتفاع 37.20 متر تا سطح بام، محیط 12 متر و 80 سانتی متر و دارای 118 پلّة مارپیچی است که مابین سردرِ مسجد و سردر خانقاه بنا شده است. در فضایی گود در میان حیاط، با عبور از چند پلّه به جوی آبی می‌رسیم که از قناتی واقع در زیر مسجد منشعب شده که در گذشته‌های دور، علاوه بر استفادة نمازگزاران، آب شرب ساکنان پیرامون مسجد را هم تأمین می‌کرده است. بر اساس اسناد به دست آمده آب این قنات 2000 سال است که جریان دارد.

بنای این بقعه با مسجد جامع چنان مربوط و متّصل است که به نظر می‌رسد مقارن یکدیگر یعنی در سال 707 هجری ساخته شده‌اند .محور اصلی بقعه و محراب آن با محور مسجد نزدیک به 10 درجه انحراف دارد و موقعیّت راهرو، مقبره و دهلیز مسجد دلیل دیگری است بر اینکه هر 2 بنا در یک زمان ساخته شده‌اند.گنبد این بقعه هرمی شکل و هشت ضلعی است و بر اساس لوحه‌ای در بقعة شیخ عبدالصّمد، ساخت این بقعه به اسماعیل بنّای اصفهانی نسبت داده شده‌است. در راهرو مشترک مسجد و مقبرة شیخ عبدالصّمد سردر مخصوصی برای خانقاه ساخته شده که کتیبة آجری آن به خطّ ثلث برجسته به خوبی قابل خواندن است. بر ضریح چوبی آرامگاه شیخ عبدالصّمد نیز کتیبه‌ای به خطّ ثلث به چشم می‌خورد که عبارت «عمل استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشگی النطنزی فی تاریخ نه اربع و سنین و الف سنه 1064کتیبة عبداللّطیف» حکّاکی شده است.

گفتنی است قسمتی از بالای محراب آرامگاه شیخ عبدالصّمد هم اکنون در موزة ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود که در اواخر قرن گذشته به سرقت رفته بود.

زیباترین بخش مجموعة مسجد، سردر خانقاه با پوشش کاشی دارای نقوش و طرح‌های گوناگون است و چنین به نظر می‌رسد که پس از ساختن مسجد به سال 704 و آرامگاه شیخ عبدالصّمد به سال 707 کار بنّایی را ادامه داده و به ساختن خانقاهی پرداخته­اند. متأسّفانه جز درگاه یا سردری که به ساختمان مسجد اتّصال دارد، اثر دیگری از آن به جای نمانده است و این سردر از آجر ساخته شده و در بعضی قسمت­ها کاشی با لعاب فیروزه و لاجورد به کار برده اند. سردر خانقاه نمونة زیبایی از بناهای کبودرنگ دورة مغولی است که کتیبة بزرگی به عرض 45 سانتی متر به خطّ ریحان دارد و به طور برجسته بر متن کاشی‌های فیروزه­ای به دور درگاه می‌گردد. بخش پایانی کتیبه به مرور زمان از بین رفته و بعد از کلمة «سنه» فقط سرِ حرف «سـ» دیده می­شد، ولی در تعمیرات چند سال قبل این کتیبه نیز مرمّت و اکنون «سنه سته و عشر و سبعمائه  716» در آن خوانده می‌شود.

1- اگر از پلّه­های پایاب مسجد پایین بروید و وضو بگیرید، صدای آب از سقف ایوان شرقی که ساکنانش به سبب عمق و آفتابگیر نبودن متوجّه گذر زمان نمی شوند شنیده می­شود که تکرار آن دال بر ورود وقت نماز است، امّا اگر از این پایان به جداره­ها ضربه بزنید و یا سخن بگویید، چنین تأثیری وجود ندارد.

2- در تمام مناره­هایی که بنده توفیق زیارت داشته­ام و معمولاً از آن­ها بالا رفته­ام، دریچه­های نور به فواصل منظّم در طول مناره و همه در یک جهت قرار دارند، امّا در این مناره چنین نیست و در ابتدای امر از این بی­نظمی در بنایی چنین هندسی حیرت می­کنید. امّا اگر گذر زمان به شما اهلیّت ببخشد، درخواهید یافت که هر کدام از این روزن­ها، رو به یکی از نقطه­های پر اهمیّت بافت اطراف گشوده شده و آن را کادر کرده است. بعد از عبور از 6 روزن که چنار تاریخی و میدان روبه­روی عمارت، گنبد مقبرة شیخ، کاروان­سرا، آب انبار، مسجد امام زین العابدین و حسینیّه را نمایش می دهد، در هفتمین گام اهلیت، پا بر نظرگاه مناره گذاشته و تمام بافت را با هم تماشا می­کنید.

3- امّا مهم­ترین و ارزشمندترین نکته در این بنا، مربوط به قدیمی­ترین بخش آن، یعنی گنبد هزارسالة مسجد است که روزنه­هایش به عنوان یک ساعت آفتابی عمل می­کند؛ یک ساعت آفتابی رنگین ِ طیف­نما. به این نحو که در هنگام نماز ظهر، روزنِ روبه­روی منبر لاجوردی رنگ می­شود و بعد در زمان فضیلت نماز عصر دو روزن مجاور آن نیز تغیر رنگ می­دهند و سپس در هنگام زوال فضیلت نماز عصر دو روزن دیگر و پس از آن به همین ترتیب تا غروب آفتاب. این یافته نشان می­دهد 700 سال قبل از اینکه نیوتون خاصیّت طیف­نمایی را با شکست نور در فضای تاریک کشف کند، در ایران، دانشمندانی چنان به این ویژگی مسلّط بوده­اند و با آن ساعتی دقیق طرّاحی کرده­اند که پس از هزارسال هنوز به همان دقّتِ نخستین در تمام 365 روز سال کار می­کند.