دریاچه ­ها از ارزشمندترین مواهب طبیعی و از دل­انگیزترین مناظر طبیعت هستند. دریاچه­ها مثل نگین­هایی در دل پهنه­های جغرافیایی خودنمایی می­کنند. دریاچه­ها به ویژه در عرصه­های کم آب، از اهمیّت بسیار بیشتری برخوردارند. اهالی کویر، دریاچه­ها را اشک­های زمین می­دانند. آبگیرهای طبیعی علاوه بر نقشی که در تلطیف آب و هوا دارند، زیست­بومی غنی برای حیات جانداران آب­زی، پرندگان، وحوش و حتّی انسان به شمار می­آیند. اهمیّت این آبگیرها تا آن­جاست که بشر با تقلید از طبیعت، دست به ساخت آن­ها زده است. سدها شکل گرفته­اند تا در پشت آن­ها، دریاچه­های مصنوعی شکل بگیرند و انسان­ها را در رسیدن به اهداف زیست محیطی­شان یاری برسانند. در استان­های خراسان هم دو دریاچة طبیعی و چندین و چند دریاچة مصنوعی وجود دارد. «بزنگان» و «چشمه سبز» تنها دریاچه­های طبیعی خراسان هستند. در کنار این آبگیرهای طبیعی، چندین و چند آبگیر مصنوعی هم هست که عمدتاً پشت سدها به وجود آمده­اند. بخشی از بزرگترین و پرکاربردترین­هایشان را می­ توانید در این گزارش بخوانید.

 

چشمه سبز دومین دریاچه طبیعی و تنها دریاچة طبیعی آب شیرین خراسان رضوی است که این هم از قضا در نزدیکی مشهد قرار دارد. چشمه سبز یک دریاچة کوچک آب شیرین است که در دامنه­های شمال شرقی بینالود قرار گرفته است. برای رسیدن به این دریاچة طبیعی باید به شهر گل­مکان در 50 کیلومتری غرب مشهد سفر کنید. از گل­مکان یک جادّة پیچ در پیچ شما را به چشمه سبز می­رساند.

چشمه سبز هم مثل همة آبگیرها در فصول سرد سال، میزبان پرنده­های مهاجر است. این روزها «چنگر نوک سفید» و «اردک سرسبز» را می­شود در سطح آب دریاچة چشمه سبز مشاهده کرد. این دو پرنده در صدر فهرست پرندگان مهاجر به چشمه سبز قرار دارند. چنگَر- که کمی از کلاغ بزرگ­تر است- پرنده­ای آبزی است به رنگ سیاه که رنگ سر و گردنش برّاق­تر و منقار و پیشانی­اش سفید رنگ است. این پرنده از خانوادة درناهاست و تقریباً در همة آبگیرهای ایران دیده می­شود.

اردک سرسبز هم فراوان­ترین نوع از گونة اردک­های روی آب­چر است که طول پرنده بین 56 تا 65 سانتیمتر، پهنای بال بین 81 تا 98 سانتیمتر و وزن آن بین 750 تا 1000 گرم است. این اردک­ها نسبت به جثّه­شان بسیار سریع­پرواز هستند و هنگام پرواز سرعتشان به 65 کیلومتر در ساعت نیز می­رسد. اردک سر سبز از گیاهان و علف­ها تغذیه می­کند. عمر ثبت شده برای اردک سر سبز 29 سال است.

نیزارهای حاشیة دریاچة چشمه سبز جای مناسبی برای زیست حواصیل­ها هم هست. آن­ها هم زمستانشان را همین­جا می­ گذرانند. به خاطر داشته باشید که بهترین روزها برای مشاهدة پرندگان مهاجر روزهای سرد و برفی است که در این زمان، پرنده­های مهاجر، سطح دریاچه را بر جاهای دیگر ترجیح می­دهند. حالا در روزهای آخر سرما، اندک اندک فصل حضور پرندگان مهاجر در آبگیرهای استان دارد به پایان می­رسد. با گرم­تر شدن هوا، پرندگان مهاجر خود را به سمت عرض­های شمالی آغاز می­کنند. همین روزهاست که مهمان­های زمستانی چشمه سبز هم سفر خود را آغاز کنند.

علاوه بر این­ها، چشمه سبز همان دریاچه­ای است که گفته می­شود یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی از نسل پادشاهان کیانی ایران­زمین در کنار آن کشته شده است.

 

از روزگار قدیم تا امروز، اهالی بیرجند هر وقت هوس کوه و دشت کرده‌اند یا دلشان هوای جایی خنک و سرسبز، دور از شلوغی شهر کرده، این­جا از اوّلین انتخاب‌ها بوده. چرا که بند درّه هم آب دارد و هم دار و درخت و همین کافی است تا به تفرّجگاهی محبوب در دل کویرهای خراسان جنوبی تبدیل شود. بند درّه در واقع یک آبگیر قدیمی است که در پایین دست ارتفاعات کوهستان «باقران» قرار گرفته که مثل دیواری بلند بین بیرجند و مناطق حاشیه­ای کویر لوت فاصله انداخته است. بندی هم روی این آبگیر بنا شده است؛ یک بند تاریخی که اصل آن متعلّق به دورة زندیه است و در دوره­های بعد، بازسازی و مرمّت شده است. گذرتان که به خراسان جنوبی و بیرجند افتاد، حتماً سری به بند درّه بزنید تا خودتان متوجّه شوید که چرا این­جا این­قدر محبوب مردم بیرجند است.

بندِ درّه، در حاشیة جنوبی شهر بیرجند قرار دارد و برای رسیدن به آن، باید از میدان «جانباز» این شهر در امتداد بلوار «پاسداران» به سمت جنوب برانید تا به جادّة کمربندی یا به قول بیرجندی‌ها کمربندی سراب برسید. از جادّة کمربندی و باز هم در امتداد بلوار پاسداران، یک مسیر سه کیلومتری است که شما را به بند درّه می­رساند.

شهر بیرجند یک بند تاریخی دیگر هم دارد. بند عمرشاه یا امیر شاه، مثل بند درّه، یک آب‌بند قدیمی است که برای ذخیره و مدیریت منابع آبی در حاشیة جنوب غربی به فاصلة پنج کیلومتری بند درّه و در غرب آن قرار دارد. بند امیرشاه هم مثل بند درّه، تفرّجگاه اهالی بیرجند است. در روزهای تعطیل همیشه می­شود در اطراف این بندها، خانواده­های بیرجندی یا احیاناً مسافران عبوری را دید که آمده­اند در فضای مفرّح این بندها، لحظاتی را دور از شلوغی شهر بگذرانند.

 

بند گلستان، یک بند تاریخی است در انتهای پارک وکیل آباد و ابتدای مسیر طرقبه. بند گلستان، آبگیر انتهایی چند رودخانه است که از رشته کوه بینالود سرچشمه می­گیرند. رودخانه­های روستاهای دو محور دهبار و کلاته آهن به بند گلستان می­ریزد.

فضای پیرامونی این بند تاریخی یکی از گردشگاه­های در دسترس جنوب مشهد است. بند گلستان یک سازة بزرگ آجری است که در انتهای مسیر روان­آب­های درّة طرقبه قرار دارد. اصل ساخت این بند به روزگار تیموریان می­رسد، امّا در دوره­های بعد هم بازسازی شده است. در روزگار رضاخانی تأسیسات تازه­ای به این بند تاریخی اضافه شد. حالا بند گلستان آبگیر بزرگی است که در همة سال آب دارد و یکی از تفرّجگاه­های حاشیة مشهد به شمار می­آید. در بند گلستان هم می­توانید قایق موتوری و هم قایق پدالی سوار بشوید.