گنجینه های نفیس معماری ایرانی ـ اسلامی
نگاهی به بازارهای تاریخی استان فارس
آتبین محبّتی

استان فارس با داشتن بازارهای تاریخی مختلف، گنجینههای نفیسی از این بناها را در خود جای داده است. شاید اغراق نباشد اگر ادّعا شود در استان فارس آنچه بیش از همه در بین آثار تاریخی نمود دارد، بازارها هستند؛ گنجینههایی نفیس از معماری ایرانی- اسلامی که چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کنند.
بازار وکیل
بازار وکیل شیراز در دوران حکومت کریم خان زند (1193-1172 ه.ق) و به دستور شخص وی در شیراز ساخته شده و مسجد وکیل و حمّام وکیل نیز هرم آثار زندیّه در این مکان را کامل کرده است. این بازار هم اکنون در مرکز شهر شیراز (شرق میدان شهدا) واقع شده و مسجد و حمّام تاریخی وکیل نیز در کنار این بازار قرار دارند. بازار وکیل بسیار طویل و خوش طرح است و از بهترین آثار معماری دوران کریم خان زند به شمار می آید. گویا شهریار زند پس از ملاحظة بازار قدیمی لار (از آثار زمان شاه عبّاس کبیر) طرح آن را در شیراز ریخته است. این بنا در نزدیکی دروازة اصفهان تا مدخل بازارهای قدیم امتداد دارد و شامل حجرههایی با سکّوی پهن در دو طرف و هفتاد و چهار دهنه است که چهار سوق بلندی در میان آن قرار گرفته و بازارهای فرعی، غربی و شرقی، آن را به شکل صلیبی قطع کرده است.
مصالح ساختمانی این بازارها گچ، آجر وآهک است که روی پایههایی از تخته سنگهای تراشیده قرار گرفته است. سقف چهار سوق که از چهار طرف آن چهار بازار منشعب میشود، بسیار بلند و با سبک ساختمانی دلپسندی بنا شده و ابهّت خاصّی بدان بخشیده است.
قسمتهای مختلف این بازارها به نامهای مخصوص خوانده میشود؛ مانند: بازار بزرگ که انواع کالاها در آن یافت میشد. بازار بزّازان، بازار بلور فروشان، بازار خیّاطها، بازار کلاهدوزها، بازار سراجها و بازار شمشیرگرها.
بازار جهرم، خواهر دوقلوی بازار وکیل
جهرم در 185 کیلومتری شیراز قرار دارد و دارای بناها و آثار مختلف تاریخی فراوان است. این شهرستان به دلیل وجود بناهایی نظیر غار سنگ شکنان و بازار جهرم، ظرفیّت های مناسبی در حوزة گردشگری تاریخی دارد.
بازار جهرم که از آن به عنوان خواهر دو قلوی بازار وکیل شیراز نام برده می شود دارای بنایی از نوع صلیبی بوده و یک چهارسوق در وسط آن وجود دارد. این بنا را که دارای چندین کاروانسرا، حمّام و مسجد متّصل به خود است، حاج حسین خان جهرمی در اواخر دورة زندیّه و اوایل دورة قاجاریّه ساخته است. بازار مذکور از ارزندهترین و بهترین نمونههای معماری دورة زندیّه محسوب میشود؛ به طوری که گنبد مرتفع چهار سوق آن از نمونههای جالب و کمنظیر طاقزنی در ایران و حتّی آسیاست.
تمام قسمتهای بازار از نظر فیزیکی و مصالح ساختمانی مشابه نیستند. قسمت اصلی بازار دارای چهار در ورودی و قدیمیترین قسمت است و سقف آن گنبدی و دکّان های آن در سطح بالاتری از سطح بازار قرار گرفته اند. قسمت اصلی بازار در محلّ چهارسوق به چهار جهت اصلی شمال، جنوب، غرب و شرق است که اکثر مغازه ها در همین قسمت جمع هستند و فقط یک قسمت از آن که تعداد مغازه هایش اندک است، به بازار مسگران متّصل می شود. بازار مسگرها نیز که در شرق بازار اصلی قرار دارد، در گذشته مسقّف نبوده است. در این قسمت مسگران و آهنگران به تولید صنایع دستی اشتغال دارند.
بازار قیصریّة لار، مجموعة نفیس و متنوّع معماری قدیم ایران
بازار قیصریّه در لار واقع شده و مجموعه ای نفیس و پرتنوّع از معماری قدیم ایران به شمار می آید. در این بنا جلوههای بارزی از شیوهها و شگردهای معماری گذشته از صفویّه تا قاجاریّه در این مجموعة تاریخی نمایان است. این بازار در حال حاضر شامل دو شبکة شمالی و جنوبی است که مدخل ورودی جنوبی آن از میدان جدید الاحداث لار شروع و به محلّ شمالی قدیمی بازار ختم میشود. رشتة دیگر شرقی و غربی است که در تقاطع بازار شمالی- جنوبی دارای یک چهارسوق وسیع است. چهارسوق به صورت هشت گوش است و در چهار گوش آن چهار باب مغازه در هر سمت احداث شده است.
در اطراف چهارسوق و در پشت چهار مغازة هرسمت چهارسوق، بازاری به عرض 3/4 متر دور تا دور ادامه دارد و به این ترتیب طرحی را به وجود آورده که در سایر بازارهای ایران نظیر آن دیده نمیشود و از این حیث منحصر به فرد است. طول بازار شرقی و غربی 6/117 متر و طول بازار شمالی جنوبی 4/124 متر است. جالبترین بخش بازار قیصریّه طرح چهار سوق آن است که در نوع خود، بی همــتاست و ارتفاع آن بیــش از 18 متر است.