مسجد جامع «اشترجان» در 36 کیلومتری جنوب غربی اصفهان در منطقة لنجان واقع شده و به استناد کتیبه‌های تاریخی آن در سال 715هجری قمری به ابعاد 30 در 50 متر، به دستور خواجه فخرالدّین علی اشترجانی در دورة ایلخانی (اواخرسلطنت محمّد خدابنده)ساخته شده است.

 

گنبدخانه و ایوان جلوی آن در بخش جنوب مسجد و ایوان ورودی در ضلع شمالی (رو به فضای خارج مسجد) که دارای دو مناره است و افزون بر نیمی از ارتفاع آن­ها تخریب شده است، شاخص‌ترین و مرتفع‌ترین عناصر مسجد هستند. علاوه بر ایوان عریض جنوبی، مسجد دارای ایوانی کوچک‌تر در ضلع شمالی است؛ بنابراین می‌توان این مسجد را «دو ایوانه» خواند. وسعت ضلع غربی و شرقی هر کدام دو فرش‌انداز و ضلع شمالی سه فرش‌انداز است که با تاق و چشمه پوشانده شده است.

  

 

از شاخصه‌های مسجد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.خارج از محور بودن ایوان ورودی مسجد؛ مهم‌ترین مسأله در کالبد این مسجد محلّ قرارگیری ایوان ورودی اصلی بناست. این ایوان بر روی محور اصلی طولی مسجد قرار نگرفته و به اندازة یک فرش‌انداز به سمت شرق انحراف دارد. شاید بهترین توجیهی که می‌توان برای این مسأله آورد، این باشد که معماران اصرار داشتند انسان به محض گذر از ورودی مسجد به محراب دید نداشته باشد. در صورتی که ایوان در راستای محور طولی قرار می‌گرفت، همة تزیینات مهمّ و ساختار اصلی مسجد -گنبد خانه و ایوان جلوی آن- در لحظة ورود و حرکت در راستای محور اصلی مسجد قابل درک بود. در حالی که تعریف یک محور اصلی و یک یا چند محور فرعی به کلیساها اختصاص دارد و در معماری مساجد هرچند محور اصلی گنبدخانه و ایوان جلوی آن قابل تعریف است، امّا الزاماً تنها محور موجود در مسجد و تنها محور حرکتی نیست و در مساجد ایرانی معمولاً با ترکیب چند محور با زوایای مختلف، هدف حرکت و سیر انسان در فضا – همچون تفرّج در باغی از بهشت- است.

 

2.تزیینات ایوان ورودی؛ «نقش‌مایه‌های هندسی، نوشتاری و اندکی گیاهی در ترکیب کاشی (لاجوردی و فیروزه‌ای) و آجر(تراشیدة بی‌لعاب) ایوان ورودی را مزیّن کرده‌اند. کتیبة تاریخی حاوی نام بانی مسجد–با کاشی لاجوردی بر زمینة فیروزه‌ای وبه خطّ ثلث-در قسمت میانی مدخل ایوان جلوه می‌کند. دو کتیبة کوچک نام سازنده و نیز تزیین‌گر را در این دو جمله جاودانه کرده است: «عمل بنا احمد بن محمّد البنّاء المعروف حدّاد» و «عمل حاجی محمّد قطاع تبریزی» (لاله، 1380: 23).کتابت یکی از آیات قرآن در جرزهای غربی(سُبحانَهُ و تَعالی) و شرقی (عَمّا یَصِفون) ایوان ورودی با خطّ ثلث سفید بر زمینة کاشی لاجوردی، نشان از شناخت عمیق معمار بنا از معمار هستی است. او در ورودی اثر خویش، خداوند را از توصیفات هنرمندان منزّه و برتر می‌داند.

 

3.تزیینات گچ‌بری گنبدخانه؛ در بخش بالایی جرزهای غربی و شرقی گنبدخانه –هم‌تراز گوشه‌سازی‌های گنبدخانه- دو تاق وجود دارد که سطح داخلی آن­ها با تزیینات گچ‌بری هندسی منقوش شده ‌است. در وسط این سطح، هفت دایره به رنگ سفید است که وسطی دارای نقشی گیاهی و بقیّه به اسم «الله» مزیّن شده‌اند.

 

4-محراب گچ‌بری ایلخانی؛ این محراب که متعلّق به اوایل قرن هشتم هجری است، دارای دو بخش متمایز از هم است. بخش بالای محراب که دربردارندة قوس و تزیینات درون آن است، نسبت به بخش پایینی کمی عقب نشسته و دارای تزییناتی با ظرافت بیشتر است.

 

5-کتیبة کاشی بر زمینة گل پخته؛ بر حاشیة داخلی ایوان جلوی گنبدخانه، از شروع پاکار قوس اصلی ایوان بخشی از کتیبه‌ای منحصر به فرد با عرض حدود 1متر -که احتمالاً جلوی سطح داخلی ایوان را می‌پوشانده است- قابل مشاهده است. زمینة کار کتیبه گل پخته با نقوش گیاهی است و در میان آن کتیبه‌ای با کاشی فیروزه‌ای کار شده است. در شرح ظرافت این کتیبه‌ به خطّ نسخ می‌توان به کاشی لاجوردی کار شده در حفرة حروف «ق»، «ف» و «ع» و همچنین حاشیة خاکی رنگ اطراف حروف فیروزه‌ای رنگ اشاره کرد. کلمات باقی‌ماندة «اتّفق بِعون الله ...» (با هم توافق کنید به کمک الهی) است، که نة آیه قرآن است و نه در هیچ حدیث و یا روایتی اصطلاحی شبیه آن یافت شد.

 

این مسجد سالیان دراز متروکه بوده، امّا اخیراً مرمّت شده و در آن نماز اقامه می­شود و زندگی به آن بازگشته است.