فرزند علم و ثروت

مدرسـة میرزاجعفر

شیرین سیّدی

دومین نهضت مدرسه سازی مشهد در زمان شاه عبّاس دوم صفوی آغاز شد. در این دوره مدارسی به مراتب بزرگ تر و باشکوه تر از عهد تیموری در اطراف حرم رضوی ساخته شد که تنها چهار مدرسه، آن هم نه به صورت کامل باقی مانده اند. یکی از این مدارس که قسمتی از آن هنوز برجای است، مدرسة میرزاجعفر است. این مدرسة مجلّل که از بهترین مدارس مشهد در زمان خود و حتّی تا مدّت ها پس از آن بوده است، در شمال شرقی صحن عتیق (انقلاب کنونی) واقع شده و اکنون بخشی از دانشگاه علوم رضوی است.

تاریخچه

 با روی کار آمدن حکومت شیعه مذهب صفوی، توجّه‏ها به مشهد بیش از پیش شد. پس از ثبات نسبی حاصل از پایان جنگ با ازبکان شیبانی، ساخت و ساز در شهر جنگ زده شروع شد. تنها در نیمة دوم قرن یازده قمری، حدود ده مدرسة بزرگ که هر یک به منزلة دانشگاهی در زمان خود بوده، در شهر مشهد ساخته شده‏اند. بانی اغلب این مدارس دولت مردان گورکانی هند یا بزرگانی از خراسان هستند که به هند سفر کرده بودند. گورکانیان که اعقاب دودمان تیموری بودند و پس از ظهور قوم ازبک به هند عقب رانده شدند، در اصل حکومت ایرانیِ دیگری در هند برپا کردند و روابط حسنه‏ای با صفویّه خصوصاً اهالی خراسان داشتند. بدین سبب بسیاری از تجّار، دولت مردان، شعرا و ادبای ایران به هند سفر می‏کردند و متقابلاً بعضی از شاهان گورکانی هند و دولت مردان آن ها به ایران سفرهای دوستانه داشتند و چون به مشهد می‏رسیدند، منشأ خدمات خیری می‏شدند که از آن جمله احداث مدرسه بوده است. اوّلین مدرسة دورة صفوی در شهر مشهد را فردی به نام خیرات خان، از دولتمردان گورکانی در سال 1057 قمری در بست پایین خیابان احداث کرده است. مدرسه‏های میرزاجعفر و مدرسة فاضل خان نیز در همان سال ها توسّط دو تن از خراسانی های سفر کرده به هند و چند مدرسه هم با مباشرت این مسافران هند ساخته شد.

مدرسة میرزاجعفر، دومین مدرسه‏ای است که در زمان سلطنت شاه عبّاس دوم صفوی ساخته شد. این مدرسه را دو برادر به نام های «میرزا محمّد طاهر» (مشهور به وزیرخان) و «میرزا محمّد جعفر» (مشهور به سروقد)، از اعقاب خواجه شمس الدّین جوینی (از وزرای بنام ایلخانان)، در سال 1059 قمری ساخته و در سال 1079 موقوفات قابل توجّهی بر آن وقف شد.

میرزا محمّد طاهر و برادر دیگرش به نام میرزا محمود از خراسان به دربار گورکانیان رفته بودند. میرزا محمود در آن جا در وزارت به اعتباری رسید که دو شهر در هندوستان به نام های «محمود پوره» به یاد وی نام گذاری شد. در فضل و ادب این خاندان باید گفت که محمّد باذل، سرایندة حماسة مذهبی حملة حیدری، فرزند میرزا محمّدطاهر بوده است. هم اکنون نیز اعقاب این خاندان که بالغ بر صد خانوار می‏شوند، در مشهد با نام های خانوادگی «سروقد» و «سروقدی» زندگی می‏کنند. بر طبق وقف نامة این بنا، بانی مدرسه، میرزا محمّد طاهر، مشهور به وزیرخان بوده، امّا میرزا جعفر تصدّی ساخت آن را برعهده داشته و املاکی را وقف مدرسه کرده است.

وسعت و نفاست این مدرسه از دیرباز، سبب شکل گیری قصّه هایی دربارة گنج بادآورده‏ای که در هندوستان نصیب میرزاجعفر گشته بود، شد. یکی از این افسانه‏ها که در مطلع الشّمس هم آمده، از این قرار است:

میرزاجعفر در هندوستان برای یک تاجر ثروتمند هندی کار می‌کرد. پس از فوت تاجر، اموالش را به حراج می‌گذارند و صندوق کهنه‌ای پر از جواهر و سکّه که به سبب فرسودگی صندوق، بدون توجّه به محتویاتش به کمترین بها به حراج گذاشته می‌شود. میرزا جعفر که از گنجینة درون صندوق آگاه بوده، آن را به بهای اندک می‌خرد و با این سرمایه به دادوستد می‌پردازد و بدین ترتیب به ثروتی هنگفت دست می‌یابد. سپس خواستار بازگشت به وطن می‌شود، امّا فرمانروای هند مانع بازگشت وی می‌شود و به او می‌گوید اگر خواستار بازگشت هستی، باید همان طور که دست تهی به این دیار آمدی، دست تهی باز گردی. میرزا جعفر این فرمان سخت را می‌پذیرد، به شرط آن که بیست سال عمر عزیز خود را که در آن دیار صرف کرده، به او بازگردانند. این پاسخ، پادشاه را بسیار پسند آمد و به او اجازة بازگشت به موطنش را می دهد. اگر چه میرزاجعفر پس از مدّتی فوت کرد و نتوانست به سرزمین خود باز گردد، امّا پیش از درگذشت، قسمتی از اموال خود را صرف امور عامّ‌المنفعه کرد.

ظاهر اوّلیة بنا

 در گوشة شمال شرقی صحن عتیق، درِ چوبی دو لَت بزرگی هست با کتیبه‏ای کاشی کاری شده، حاوی حدیث مشهور «اطلبوا العلم من المهد الی اللَّحد» (ز گهواره تا گور دانش بجوی). این مدرسه تا پای مرگ پیش رفته، امّا مانند شوق به دانستن هیچ گاه از بین نرفته است. این بنای با شکوه و مجلّل در حدّ یک نمایشگاه هنرهای اسلامی از آثار خطّاطی و کاشی کاری بهره برده است. اگر از همین در که در گذشته ورودی اصلی بنا هم بوده، وارد شوید، به ایوان جنوبی بنا می‏رسید که بین هشتی ورودی و حیاط مدرسه قرار گرفته است. کاشی کاری های معرّق، مزیّن به آیات قرآن با خطّاطی‏های کم نظیر بر جای جای ایوان، چشم‌ها را خیره می‏کند. صلوات چهارده معصوم خواجه نصیر بر سرستون ها به سال 1091ﻫ.ق کتابت شده و نوع خطّ کتیبة آن با خطّ سر در ورودی سابق مدرسه که به بازارچة نقیب باز می‌شد، مطابقت دارد. بخشی از خطوط موجود مدرسة میرزاجعفر، در دورة ناصرالدّین شاه قاجار و به قلم محمّدحسین شهیدی نگاشته شده است. در دو کتیبة موجود در سمت راست و چپ ورودی، دو حدیث از امامان معصوم بر زمینة سبز با کاشی سفید دیده می شود و در بخش زیرین این دو کتیبه، دو طرح قالیچه نمای بسیار زیبا جای گرفته است. از جمله گنجینه‌های نفیس مدرسة میرزا جعفر، گچ‌بری های زیبای در ورودی مدرسه بود که متأسّفانه با گذشت زمان نابود شده است. مَدرَس (محلّ تدریس عمومی) بزرگ آن که مدفن شیخ حرّعاملی هم هست، در همین ایوان واقع است.

ملّا محمّدهاشم خراسانی (وفات 1312ﻫ.ش) در منتخب التّواریخ، مدرسة میرزاجعفر را چنین وصف کرده است: «این مدرسه بهترین مدارس مشهد است وصفاً و مکاناً. در کتیبة ایوان های آن، بالای کاشی‏های معرّق، اخبار در فضیلت علم و علما به خط های بسیار درشت نوشته شده. صحن آجر فرش مدرسه حدود 20 سانتی‌متر پایین‏تر از کف حجره‏های طبقة اوّل قرار داشت و آب نمای وسط حیاط و چاه آبی که در قسمتی از مدرسه قرار داشت، مورد استفادة طلّاب قرار می‏گرفت».

در بنای اوّلیة مدرسه، 85 حجره در چهار طرف حیاط  و در دو طبقة مرتفع قرار داشتند و بر سر در تمامی حجره‏های طبقة اوّل، احادیث و آیات قرآنی نوشته شده بود. بعد از هر دو اتاق، پلکانی قرار داشت که امکان ورود به طبقة دوم را فراهم می‏کرد؛ مَدرَس دوم مدرسه هم در همین طبقه قرار داشت.

درِ دوم مدرسه در شمال آن و به بازارچة نقیب (بازار نقّاره خانه) باز می‏شد و مانند درِ جنوبی با کاشی کاری های زیبا آراسته شده، امّا غالباً بسته بود و طلّاب معمولاً از درِ ورودیِ داخل صحن رفت وآمد می‏کردند.

 مسجد مدرسه نیز از این هنرهای زیبا بی‏نصیب نبوده، امّا کتاب خانة آن که همزمان با احداث مدرسه و توسّط بنیان گذارش ساخته شده، دارای زیباترین و باارزش ترین گچ بری ها و نقّاشی های مجموعه است. طرح هایی که با آب طلا رسم شده اند، از شاهکارهای معماری به شمار می‏آیند. این کتاب خانه حدوداً 16 متر مربّع است و سقف آن مزیّن به نقّاشی های زیبا و کم نظیری است.

علاوه بر این میراث خشتی، کتاب خانه شامل کتاب های خطّی ارزنده ای هم بوده که شوربختانه در گذر زمان، جابه جا شد و یا از بین رفت، امّا خوشبختانه از سال 1332 به همّت علما دوباره به کتاب مجهّز شد؛ چنان که در سال 1346 حدود سه هزار جلد کتاب داشت که 300 جلد آن خطّی بودند. تا دورة حاضر نیز بر تعداد کتب آن افزوده شده و بنا بر گفتة کتاب دارش، حجّت الاسلام علی فلسفی لطفی در سال 1377، بالغ بر 15000 جلد کتاب اعمّ از فارسی و عربی و چاپی و خطّی نفیس داشته است.

در طول تاریخ

 بی شک عهد صفوی را می‏توان دورة اوج شکوفایی مدرسة میرزاجعفر دانست. در دوره‏ای از تاریخ 250 طلبه در این مدرسه مشغول به تحصیل بوده اند. در دورة افشاریّه و به سبب بی‏توجّهی‏هایی که در زمان نادر شاه به این بنا شد و موقوفات آن مصادره گشت، مدرسه رو به ویرانی نهاد. پس از آن در زمان ناصرالدّین شاه قاجار و به همّت استاندار وقت خراسان (ظهیر الدّوله) مورد مرمّت قرار گرفت. در روزنامة سفر خراسان در این باره چنین نوشته شده است: «هنگام عصر، ناصرالدّین شاه عزم شرفیابی آستانة مقدّسه فرمودند و ابتدا در مدرسة میرزا جعفر که در صحن واقع است و از بناهای سابقه و عالیه است، تشریف‌فرما گشتند. چون بنای مدرسه را رو به انهدام یافتند، به مجدالملک مقرّر داشتند که موقوفة مدرسه را معیّن نموده، ماحاصل وقفیّات را به مصرف تعمیر برسانند و هر قدر کسر باشد، از دیوان همایون دریافت دارند». به هر روی، کتیبة داخل ایوان مدرسه، سال مرمّت را 1285ﻫ.ق و به امر محمّد ناصر خان، والی مملکت خراسان می‏نمایاند. ظهیرالدّوله برای تعمیر و نگهداری بنا درآمد مزرعه‏ای را وقف مدرسه کرد و با این کار خون تازه‏ای به رگ های آن دواند. فریزر انگلیسی تعداد طلّاب مدرسه را در زمان قاجاریّه حدود 50 تا 60 نفر تخمین زده است. تا اینکه رضاخان بر سرکار آمد و جریان کشف حجاب و خلع لباس از روحانیّت به وقوع پیوست و در پی آن، دوباره مدرسه و بنا رو به ویرانی نهاد و تبدیل به انبار تدارکات آستان قدس و محلّ ذخیره سازی هیزم شد. پس از آن هم در زمان پهلوی دوم، به بهانة توسعة اطراف حرم بسیاری از اماکن تاریخی، علی الخصوص مدارس دینی تخریب و یا با صدمات زیادی مواجه شدند. مدرسة میرزاجعفر هم از این قاعده مستثنی نبود و بخش زیادی از آن دچار صدمات جبران‌ناپذیری شد. خوشبختانه پس از انقلاب اسلامی، آستان قدس رضوی در جهت بازسازی یادگارهای فرهنگی و تاریخی، به مرمّت این مدرسه پرداخت. مجری طرح بازسازی، مهندس دیشدیشی از روند کار چنین گفته است: «ابتدا قرار بود مدرسة میرزاجعفر تعمیر شود، ولی به علّت اینکه رطوبت زمین به سقف رسیده بود، تعمیر و بازسازی امکان نداشت و این فکر منتفی شد. پس از آن طرحی ارایه شد مبنی بر این که آن قسمت از مدرسه که هنر اصیل دارد، حفظ شود مانند سر درهای مدرسه و اتاق کتاب خانه و بقیّه تخریب شود. پیش از تخریب، از مدرسه نقشه‌برداری و عکس برداری شد و سپس براساس همان نقشه‏ها، به صورت اوّلیه بازسازی شد». بخشی از کاشی های مدرسه نیز به ساختمان مدیریت میراث فرهنگی خراسان انتقال یافته و بر دیوار یکی از اتاق ها نصب شده است.

موقوفات مدرسه

 مطابق وقف نامة میرزاجعفر، حدود 30 دکّان، یک آسیاب، دو خان (کاروان سرا) و تیمچه (کاروان سرای کوچک) و دو حمّام در شهر مشهد وقف مدرسه شده و تولیت مدرسه و موقوفات به اعقاب ذکور واقف و درصورت انقراض ایشان به اولاد ذکور اناث آن خاندان تفویض شده است. اصل این وقف نامه در اختیار خاندان سروقدی و تصویر آن در ادارة کلّ اوقاف خراسان موجود است. ظهیرالدّوله نیز پس از اینکه نیمی از درآمد مزرعة سیس آباد را به تعمیر و دیگر مصارف مدرسه میرزاجعفر اختصاص داد، آن را وقف مدرسه کرد و تولیتش را به فرزندان خود واگذار کرد. این وقفیّات قابل توجه در سال 1303 ﻫ.ق،  درآمدی معادل 458 تومان داشته است.

تا پیش از انقلاب، محمّدباقر سروقدی (از نسل ششم نوادگان واقف) تولیت مدرسه و موقوفات (اعمّ از وقفیّات میرزاجعفر و ظهیرالدّوله) را تحت نظارت حاج احمد کفایی برعهده داشت، امّا بعد از انقلاب با دخالت دیگران در ادارة املاک و مدرسه، بنا به دلایلی مانند قرار گرفتن مدرسه در مجموعة اماکن حرم مطهّر و وجود موقوفات ظهیرالدّوله، تمامی موقوفات و مدرسه از اختیار خاندان سروقدی خارج گردید و در اختیار آستان قدس قرار گرفت.

مشاهیر

این مدرسه در طول بیش از سه سده، از مهم ترین مراکز دینی مشهد بوده است و چهره‏های سرشناسی در آن به تحصیل و تدریس مشغول بوده‏اند؛ از جمله محمّد تقی ادیب نیشابوری (96-1315 ﻫ.ق)، حاج میرزا جواد آقا تهرانی (1368 ﻫ.ش)، آیت ا... مجتهد قوچانی و... . در دورة حاضر نیز روحانیون سرشناسی چون آیت ا... مشکینی، حاج شیخ حسن علی مروارید و آیت ا... خامنه‏ای مدّتی در این مدرسه مشغول به پژوهش و تحصیل بوده اند.

یکی از فضلای برجسته‏ای که در مدرسة میرزاجعفر به تدریس مشغول بوده، شیخ المحدّثین، محمّد بن حسن، مشهور به حرّعاملی است. این عالم بزرگ شیعی در چهل سالگی به مشهد آمد و پس از تألیف دو کتاب مشهور خویش به نام های «وسایل الشّیعه» و «امل الآمل» در سال 1104 هجری در این شهر درگذشت. او در یکی از حجره های تحتانی همین مدرسه به خاک سپرده شده است. فرزند شیخ (محمّدرضا) نیز در کنار پدر خویش مدفون است. درِ ورودی مقبرة ایشان، پیش تر از داخل مدرسه باز می‏شد و از صحن فقط یک پنجرة مشبّک فلزی داشت، امّا در حال حاضر برای مقبرة مذکور، ورودی مخصوصی از داخل صحن انقلاب تعبیه شده است.

وضعیت فعلی

همان طور که قبلاً ذکر شد، مدرسة میرزاجعفر پس از ادغام با مدرسة خیرات خان و الحاق ساختمان های جدیدی به آن ها، تبدیل به دانشگاه علوم اسلامی رضوی شده است. سردرهای مدرسه و اصل کتاب خانه، همان بناهای چهارصد ساله هستند، امّا مابقی بنا کلاً تخریب و مجدداً بازسازی شد. اکنون مدرسه حیاطی با ابعاد 55×33 متر مربّع دارد و آب نما و باغچه‏ای زیبا در وسط آن خودنمایی می‏کند. ایوان شمالی در بازسازی مدرسه تغییر چندانی نکرد و تنها پاره‌ای از کاشی کاری‌ها و کتیبه‌هایش مرمّت شد. بر پیشانی، دو سو و قسمت داخلی ایوان، آیات آشنای قرآن با خطّ نستعلیق نگاشته شده‏اند و کاشی‏های معرّق، جلوه‏ای خاص به آن بخشیده اند. لچکی‌های ایوان نیز با کاشی معرّق تزیین شده است. این ایوان حدود یک متر از سطح حیاط بالاتر است. فاصلة طاق تا زمین به میزان 180 سانتی متر سنگ شده است. چهار تابلوی نفیس از کاشی های رنگارنگ با طرح گل و بوته در قسمت بالای ایوان خودنمایی می‏کند. در داخل ایوان 3 حجره قرار دارد که سر در آن ها با کاشی هفت رنگ تزیین و به آیات قرآن آراسته گشته است. در یکی از این حجره‏ها، ایوانچه‏ای قرار دارد که سقف آن مقرنس است. ایوان جنوبی مدرسه بین هشتی ورودی و حیاط مدرسه قرار گرفته است و از نظر ارتفاع مانند ایوان شمالی است. در چوبی دو لَت بزرگی در وسط ایوان جنوبی قرار گرفته است. بر سر ستون های ایوان صلوات چهارده معصوم خواجه نصیر و نام خطّاط و مدرّس مدرسه به خطّ سفید بر زمینة لاجوردی به کتابت درآمده و در دو سوی ایوان در زیر این کتیبه، دو لوح زیبا با کاشی معرّق تزیین شده که بر لوح سمت راست «بسم ا... الرّحمن الرّحیم» و بر لوح سمت چپ «لا حول و لا قوّه الا با...» نقش بسته است. خطوط کتیبه‌های این ایوان به خطّ ثلث است و مانند ایوان شمالی از جلوة کاشی‏های هفت رنگ و مقرنس های سقف بهره مند است. دو سوی ایوان نیز با معرّقی به صورت قرینه تزیین شده و اسمای جلالة خداوند و ائمّة اطهار بر روی گچ، کنده کاری و برخی هم رنگ آمیزی شده است.

در حاضر مدرسه 69 حجره دارد و سردر حجره‏ها کماکان به احادیث متبرّکه مزیّن است. در زیر سقف بعضی از ایوانچه‏ها، گچ کاری مقرنس و برخی دیگر یزدی بندی ساده‏ای شده است حجره های این مدرسه و مدرسة خیرات خان (نزدیک مهمان سرای حضرت) استراحت گاه طلّاب دانشگاه علوم رضوی است. درِ سمت صحن عتیق، دهانه‏ای حدوداً 5 متری دارد و تا ارتفاع  5/1 متر، دیواره‏هایش سنگ شده‏اند. این در اکنون بسته شده است؛ رفت و آمد از طریق درِ دوم نیز کم است. درهای دانشگاه، ورودی این مدرسه هم هستند. بنابراین ورود به آن شاید آسان نباشد و بازدید از آن به علّت اینکه به خوابگاه طلّاب بدل شده، دشوار است، امّا وصف تزیینات معماری آن و نقّاشی ها و کاشی‏کاری هایش که زادة مشارکت علم و ثروت است، همچنان وسوسه برانگیزاند.

منابع

سیّدی، مهدی، سیمای تاریخی- فرهنگی شهر مشهد، نشر آرام، مشهد، 1382.

پسندیده، محمود، حوزة علمیّة خراسان، ج اوّل مدارس علمیّة مشهد، به نشر، 1385.